We mosse ruifele

Het Katwijkse dialect

Onder het Katwijks verstaan we het dialect van Katwijk aan Zee. Het Katwijkse dialect onderscheidt zich nog altijd heel duidelijk van het Standaardnederlands en van de dialecten die in de omgeving worden gesproken. Het is een oud en oorspronkelijk dialect, dat ook in deze tijd nog door Katwijkers wordt gesproken.

Klanken

Het Katwijks valt op door de bilabiale w. Dat is een w die met allebei de lippen wordt uitgesproken, zoals in het Engels. Deze w kwam oorspronkelijk in heel Holland voor, maar is alleen in het Katwijks bewaard gebleven.

Een andere opvallende klank in het Katwijks is de ae. De uitspraak van deze klank zit tussen een aa en een lange è in, maar gaat meer in de richting van de aa dan van de è. De klank wordt ook wel aangeduid als de ‘blatende’ aa. In het woord waeter hebben we de w en de ae bij elkaar.

Andere opvallende klanken in het Katwijks zijn de àà en de àài (voor een Nederlandse ei, geschreven korte ei) in mààsje, klààn, zààl en mààid, ààiland, wàài. Voor de als lange ij geschreven ei heeft het Katwijks dezelfde uitspraak als het Nederlands. Een Nederlandse ee is in het Katwijks een eu in deuze, speule, veul, een ie in bien, twie, stien, en een ae in klaed, maestal, zaep. Een als lange ò uitsproken oo horen we in blòòt, bròòd, hòòfd. De oo is een eu in zeumer, zeun, neute en een u in butter en skuttel.

Oude woorden

Het Katwijks bevat nog veel van het Hollands uit de zeventiende eeuw, met woorden als drijvens (voor het Nederlandse vliegensvlug) en slecht (voor effen, vlak, in evenwicht). Ook komen we nog resten uit de Middeleeuwen tegen, bijvoorbeeld de enkelvouds- en meervoudsvormen skoe en skoen (voor het Nederlandse schoen en schoenen) en tae en taen (voor teen en tenen). De oudste vormen in het Katwijks stammen uit ongeveer 800. Dat zijn vormen als regge (voor rug), pet (voor put) en stik (voor stuk).

Woordvorming

De vorming van het verkleinwoord in het Katwijks is opvallend. In het enkelvoud eindigt het verkleinwoord op -je en in het meervoud op -ies: huisje – huisies. Het enkelvoud komt dus overeen met het Nederlands (huisje – huisjes) en het meervoud met het in de omgeving gesproken Hollands (huisie – huisies).

De verschillen bij de verkleinwoorden zien we terug in andere taalverschijnselen. Zo zeggen Katwijk-Zeeërs in zinnen in de tweede persoon enkelvoud waarin het onderwerp achter de persoonsvorm staat heb je (in de zin Heb je de sleutels al evonne?) terwijl in de rest van Holland heb-ie (in de zin Heb-ie de sleutels al gevonden?) wordt gebruikt. Dat is te horen in Katwijk aan den Rijn, maar ook in Valkenburg en Rijnsburg.

De systematiek bij de verkleinwoorden werkte ook door bij leenwoorden die in het Katwijks terecht zijn gekomen. Het Nederlandse portie (Frans portion) werd in het Katwijks porsje (in ’n porsje petat) terwijl het Katwijkse meervoud porsies bleef.

Typisch Katwijkse woorden

Het Katwijks heeft eigen klanken, eigen woordvormingsregels, maar het dialect is natuurlijk ook te herkennen aan typisch Katwijkse woorden. Een voorbeeld is ruifele ‘opschieten, zich haasten’, in de zin We mosse ruifele om de bus te haele. Een oud bijvoeglijk naamwoord is onterjuin ‘brutaal, onbehoorlijk, lummelachtig’. Het komt ook voor als zelfstandig naamwoord en heeft dan de betekenis ‘brutale jongen’, in een zin: Och, och, dat is toch zòò’n onterjuin! Leuke woorden zijn verder nog stravver(tje) ‘pepermuntje’, holleblokke ‘klompen’, bakje (en niet bakkie, zoals in het Hollands) ‘kopje koffie’ en twiefies (letterlijk ‘tweefiets’) of ammekààrfies (letterlijk ‘aanelkaarfiets’) ‘tandem’.