Paradijsvogels

Afwijkende meningen in het tolerante Rijnsburg

Bijzondere, eigenzinnige of kleurrijke mensen worden wel eens “paradijsvogels” genoemd. In Rijnsburg heeft in de zeventiende eeuw een aantal van zulke mensen gewoond.

Artikel 13 van de Unie van Utrecht van 1579 luidde dat niemand vanwege zijn persoonlijke opvattingen of religie mocht worden vervolgd. Dat beginsel heeft tot op heden gegolden,  al werd dit in de tijd van de Republiek niet altijd even gemakkelijk gevonden. Rijnsburg was een plaats waar relatieve ruimdenkendheid heerste:  Rijnsburg was tolerant. Die houding is mede terug te voeren op de ruimdenkende opvattingen van de abdij van Rijnsburg. Zo mochten de adellijke novices hun rijpaard houden, was de burgerbevolking welkom in de kloosterkerk en werd in slechte tijden brood, kleding, schoeisel en brandstof uitgedeeld. Dat had invloed op de Rijnsburgers, die met dat voorbeeld als vanzelfsprekend tot hun tolerante  levenshouding kwamen.

Rijnsburgse paradijsvogels in de 17e eeuw.

De Dordtse Synode had in 1619 de Remonstranten gedwongen de protestantse kerk te verlaten. Zij gingen als zelfstandige geloofsrichting verder en vestigden zich onder meer in Warmond. Het conflict was daarmee niet voorbij: Gijsbert van der Kodde kon zich niet thuis voelen bij de Remonstranten en verhuisde naar Rijnsburg. Hij richtte een eigen geloofsgemeenschap op: de Collegianten. Deze onderscheidde zich van de gangbare kerken: volwassenen werden in de Vliet gedoopt, in de diensten mocht iedereen spreken en preken, er waren geen belijdenisgeschriften. De diensten werden gehouden in een groot huis aan het Moleneind. Aan het einde van de 18e eeuw hielden de Collegianten op te bestaan.

Spinoza

Een tweede paradijsvogel in Rijnsburg was de beroemde filosoof, Benedictus de Spinoza werd in 1632 in Amsterdam geboren als Baruch d’Espinoza. Vanwege zijn opvattingen werd hij verbannen uit de Joodse Gemeente in Amsterdam. In 1661 trok hij in bij de arts Herman Hooman in Rijnsburg en werkte als lenzenslijper. Spinoza wordt gezien als de grondlegger van een theorie over verdraagzaamheid, vrije meningsuiting en democratie. Hoewel hij zelf allerminst op verdraagzaamheid mocht rekenen van zowel joodse als christelijke zijde, heeft hij in zijn geschriften gepleit voor vrijheid van meningsuiting. In Rijnsburg schreef hij het Theologisch-politiek traktaat:

“men moet noodzakelijkerwijze de vrijheid om te oordelen toestaan en de mensen zo regeren dat, hoe verschillende en tegengestelde meningen zij ook openlijk koesteren, zij toch eendrachtig samenleven. En wij kunnen niet betwijfelen dat deze wijze van regeren – de democratie – de beste is.”

Zijn vermeende atheïsme riep zelfs bij de verdraagzame Collegiant Joachim Oudaen weerstand op en hij verwenste Spinoza naar “het eeuwig vak der duisternisse” als hij niet van zijn dwalingen terugkwam. Desondanks legde niemand in Rijnsburg Spinoza een strobreed in de weg. In Rijnsburg schreef hij een inleiding op de filosofie van Descartes, het Traktaat over de verbetering van het verstand en de Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk. Een eerste proeve van de Ethica.

Poiret

Andere opvattingen zien we bij Pierre Poiret. Hij werd in het Franse Metz geboren en woonde van 1688 tot 1719 in Rijnsburg. De theoloog Poiret was een vurig aanhanger van Antoinette Bourignon. Deze was aanvankelijk katholiek, maar was later bij geen enkele kerk meer aangesloten. Bourignon voorzag een spoedig einde van de wereld en beschouwde zich als door God uitverkoren. Poiret trok een paar jaar met haar op en sloot zich na haar dood aan bij de Collegianten. Hij had een mystieke levensbeschouwing, die inhield dat een mens zichzelf moet verliezen en zich geheel op God richten. Poiret wilde vrij zijn van iedere binding aan een kerk of geloof.